Het is een gecompliceerd man die vanuit een souterrain het woord tot u richt. Hij geeft zijn naam niet prijs, is veertig jaar en leeft van een kleine erfenis. Hij noemt zichzelf in het eerste deel van zijn verhaal 'ziek', 'onsympathiek', en zelfs 'gemeen', waarna hij uitgebreid tekeer gaat tegen de mensheid in het algemeen. Hij voelt zich tekort gedaan, is dikwijls beledigd, mensen zijn ondankbaar en dom. Zo was in 1864, het jaar waarin deel I zich afspeelt, de opvatting populair dat de mens vooral handelt volgens rationele overwegingen: hij doet wat voor hem van belang is. Zo zal hij pas iemand doden als hij honger heeft. De man in zijn hol moet hier smalend om lachen. Deze theorie van de materialist Tsjernysjevski ontkent het wezen van de mens. Die is een vat vol tegenstrijdigheden, leeft op zijn emoties, is in staat om beslissingen te nemen die regelrecht tegen zijn eigenbelang ingaan.
Het tweede deel speelt vijftien jaar eerder. De holbewoner vertelt de onthutste lezer over drie voorvallen, waarin hij vreselijk voor schut werd gezet. Zo dringt hij zich op bij een vriendengroepje dat een afscheidsdinertje voorbereidt, waar de ondergrondse man beslist aan wil deelnemen. Dat lukt, maar door zijn uiterst onbeholpen gedrag wordt hij door hen uiteindelijk genegeerd. Als ze aan het eind van de avond in een bordeel belanden, ontmoet hij Liza, een jonge prostituee, die nog zwakker is dan hij. Hij praat en preekt onophoudelijk tegen haar, nodigt haar uit om bij hem langs te komen, wat de stakker een paar dagen later ook doet. Het lijkt iets te worden, maar de man uit het souterrain is zo cynisch en haatdragend, dat hij niet kan liefhebben. Sterker nog, hij ziet lijden als een groot goed, en stelt daarom aan het slot ook de voor hem kenmerkende vraag: "Wat is beter - goedkoop geluk of hooggestemd lijden?" Ik heb het vermoeden dat deze geestelijk verminkte man, voor het laatste kiest.
Oorspronkelijk heette deze korte roman (verschenen in 1864) in vertaling Aantekeningen uit het ondergrondse. In de nieuwe vertaling is het begrip 'ondergrondse' gehandhaafd, omdat het de bedoeling van Dostojevski treffend weergeeft. Hij bedoelde ermee: alles wat tegen de algemeen aanvaarde opvattingen van vooral linkse intellectuelen ingaat. Tijdens zijn leven was Ondergrondse notities geen succes. Slavist en vertaler Arthur Langevelt noemt het nu " een van de mijlpalen in de moderne literatuur." Dat zal dan wel, maar voor mij is het een roman geworden vol pijnlijke situaties en vernederde mensen, dus onprettig om te lezen. Sorry, Arthur.
F.M. Dostojevski, Ondergrondse notities. Verzamelde Werken deel 4, blz. 135 - 246. Vertaling Gerard Cruys. Uitgeverij Van Oorschot, Amsterdam, 2022.
Arthur Langevelt, Tussen geld en God. Uitgeverij Van Oorschot, Amsterdam, 2022.
