DE DOOD VAN IVAN ILJITSJ

Over het lot van Ivan Iljitsj hoef je je als lezer geen zorgen te maken: in de allereerste regels krijg je al te horen dat hij overleden is, en wel op 4 februari 1882. Zijn collega's op het gerechtshof, waar hij als officier van justitie werkzaam was, tonen zich geschokt en bedroefd, want ze mochten hem graag. Toch bekruipt hen al snel de triomfantelijke gedachte: beter hij dan ik. Sommigen gaan snel na of er nu een promotie in het verschiet ligt. Ivans oude vriend Peter Ivanowitsj bezoekt de vrouw van Ivan, condoleert haar, en merkt, tot zijn ontsteltenis, dat ze het vooral over geld heeft, en uitstekend op de hoogte is van eventuele toelagen van de staat. Wat was Ivan Iljitsj eigenlijk voor man?

Volstrekt normaal, heel gewoon.Verstandig, levendig, prettig in de omgang. Al op de rechtsschool drong hij zich bij niemand op, maar hij had wel een neusje voor mensen die op belangrijke posities zaten. Het talent om hun vriendschap te winnen, benutte hij ook toen hij na zijn afstuderen een betrekking zocht en vond in de provincie. Hij deed zijn werk keurig, gedroeg zich altijd waardig, trad onder alle omstandigheden beschaafd op. Twee jaar na zijn benoeming aan het gerechtshof ontmoette hij zijn toekomstige echtgenote; Praskovja Fjodorovna was het aantrekkelijkste en intelligentste meisje in zijn omgeving. Zij raakte verliefd, en hij trouwde omdat hij het aangenaam vond een vrouw zoals zij te verwerven. Bovendien behoorde een man in zijn positie gehuwd te zijn. Kortom: Ivan handelde en dacht zoals iedereen. Zo moet het leven verlopen: luchtig, prettig en keurig.

Een ernstige ziekte hoort daar dus niet bij, maar het lot besliste anders. Na een lichte botsing in zijn zij voelt hij korte tijd later een stekende, constante pijn, terwijl hij een onaangename smaak in zijn mond proeft. Blindedarm? Een wandelende of beschadigde nier? Dokters komen en gaan, doen gewichtig, gedragen zich arrogant. Men zegt hem dat hij alleen maar ziek is, slechts rust moet houden en zijn medicijnen op tijd innemen. Over doodgaan spreekt niemand en hij mag er zelf niet over beginnen. Maar hij denkt er vaak aan, later zelfs voortdurend. In drie maanden tijd wordt hij een eenzaam mens, liggend op de divan, te midden van een drukke stad en talrijke kennissen. Zijn geestelijk lijden is nog erger dan zijn lichamelijk lijden, want Ivan blikt terug. Hoe heeft hij eigenlijk geleefd? Een altijd klagende vrouw, een vlucht in dossiers en wetboeken, elke dag dezelfde tredmolen, onbenullige pleziertjes. Hoe hol! Hoe onbetekenend! Aan God, een hiernamaals wijdt Ivan geen enkele gedachte. Hem rest slechts het zoeken naar een manier om de dood te accepteren.

Tolstoj laat een mens zien zoals wij eigenlijk allemaal zijn. Men heeft Ivan daarom wel met Elckerlyc (Middelnederlands voor "iedereen") vergeleken. De auteur kruipt in de huid van zijn hoofdpersoon, met camera en microfoon bekijkt hij zijn gedrag en beluistert hij Ivans gedachten. Zijn angst, hoop, vertwijfeling, zijn vragen over de zin van zijn leven maken tegelijkertijd van Iwan ook een bijzonder mens. Uiteindelijk legt ieder van ons zijn levensweg af op zijn eigen, unieke wijze.
Lev Tolstoj, De dood van Ivan Iljitsj. Vertaald door Arthur Langeveld. Amsterdam, 2007. 109 blz.  

MIJN EERSTE MOORD

"Het terugkerende thema is de manier waarop mensen zich gedragen als ze geconfronteerd worden met het noodlot of iets waarvan ze alleen al denken dat het onontkoombaar is. Vaak is dat noodlot de dood, die me erg bezighoudt." Dat zei Martin Michael Driessen (Bloemendaal, 1954) in 1918 over zijn pas verschenen verhalenbundel Mijn eerste moord en andere verhalen. Wat zijn dat voor verhalen, en wat doen die mensen dan?

Het zijn er in totaal elf, variërend in lengte van enkele bladzijden tot een vertaling uit het Duits van Aquis submersus, een novelle uit 1876 van Theodor Storm, die 85 bladzijden omvat. Ik zal er enkele verhalen uitlichten die mij in hoge mate bevielen.

In Orpheus speelt de auteur een geraffineerd spel met leven en dood (zie titel!), heden en verleden. Lydia beseft dat dit de laatste dag is in het leven van haar minnaar Menno. Hij blinkt in alles uit, maar wil geen kinderen en ook geen vaste relatie, deelt hij haar nu mee. Haar houding bij het afscheid (hij weet van niets) is die van een koel calculerende vrouw; ze rekent erop dat het leven haar nog genoeg kansen zal bieden. Slim, origineel, dit verhaal.

Van Een ware held zijn sinds 2013 al enkele drukken verschenen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vechten de broers Luigi en Beppo nabij de rivier de Isonzo, aan het Oostenrijks - Hongaarse front. Daar maken ze mee hoe een generaal een manier bedenkt om de vechtlust van de troepen te verhogen: elke tiende man wordt doodgeschoten. Zij ontsnappen deze keer, maar als hun compagnie een bergpas niet heeft verdedigd, dreigt wederom een executie: elke vierde man wordt gedood. Een officier gaat langs, de aangewezen mannen moeten een stukje verderop bij elkaar gaan staan, wachtend op het vuurpeloton. Luigi kan de spanning niet verdragen, Beppo is beheerst, standvastig, moedig. Wie is de ware held? Het slot zal u verrassen.

De hulpeloosheid van de mens zit in het ironische verhaaltje De zon. Willem trotseert de dwangarbeid in Japan; de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki overleeft hij; als het vliegtuig dat hem naar huis brengt neerstort, verdrink iedereen, behalve hij. Veel later zal een onbenullige fout hem het leven kosten. We blijven nietige wezentjes.

Vanaf 1992 vertaalde Driessen (ook acteur en regisseur) toneelstukken in het Duits, waaronder Lucifer van Vondel. De laatste jaren neemt hij ook werk van Theodor Fontane en Theodor Storm onder handen. De laatste leefde in Noord - Duitsland en situeerde zijn novelles ook aldaar. Dus woeste winden, polderlandschappen, heidevelden, kleine stadjes en verre uitzichten in Aquis submersus (= in het water verzonken) dat Driessen vooral aangesproken zal hebben om de dreiging, onuitgesproken maar altijd aanwezig, dat eens het onheil zal toeslaan. Een romantisch verhaal over een onmogelijke liefde, kunstenaarschap, noodlot, schuld en boete. Driessen schrijft niet autobiografisch, mijdt gezeur over de middelbare school en strenge ouders, maar zoekt zijn onderwerpen ver weg, zowel qua afstand als qua tijd. On - Nederlands dus, en ook daarom heel lezenswaardig. Wordt vervolgd!
Martin Michael Driessen, Mijn eerste moord en andere verhalen. Amsterdam, 2018. 251 blz.