EEN FILMKLASSIEKER: RAIN MAN

 De term savantsyndroom wordt gebruikt voor iemand met een autistische stoornis en/of verstandelijke beperking die over zeer bijzondere vermogens beschikt op één terrein. Daarom is Raymond uit Rain Man wel heel apart. Hij heeft èn een fantastisch geheugen(hij leert pagina's uit het telefoonboek vanbuiten) èn kan uitzonderlijk goed hoofdrekenen (2505 x 3741) èn ziet in èèn oogopslag hoeveel tandenstokers er op de grond zijn gevallen. Het waren er 246. Maar hij is wel degelijk autistisch, dus brengt hij de dag door met behulp van rituelen en gewoontes, waarbij hij mensen mijdt, want die staan eigenlijk alleen maar in de weg.

Zes dagen lang rijdt Charlie (Tom Cruise) met zijn autistische broer (Dustin Hoffman in zijn moeilijkste rol ooit) door de Verenigde Staten. Door hem buiten de inrichting waar hij eigenlijk in thuishoort te houden, probeert Charlie de helft van de erfenis te bemachtigen, waarbij hij ook nog een beroep op de voogdijraad doet. Charlie is aanvankelijk namelijk een onaangenaam jongmens, egoïstisch, belust op geld, voor eigen gewin mensen manipulerend. Maar tijdens hun tocht door Amerika heeft hij tijd om over zijn moeilijke relatie met zijn vader na te denken, terwijl de zorg voor zijn gehandicapte broer hem doet inzien dat er meer is in het leven dan geld. Een roadmovie met een interessante psychologische insteek: het is begrijpelijk dat het scenario in 1989 met een Oscar bekroond werd.

Barry Morrow, één van de twee scenaristen, ontmoette in 1984 Kim Peek, de man naar wie Raymond is gemodelleerd. Peek had door een hersenbeschadiging een verstandelijke handicap, maar was niet autistisch. Raymond en Peek zijn even getalenteerd, maar Peek had de gave dat hij met zijn linkeroog de ene bladzijde van een boek kon lezen, en met zijn andere oog de rechterpagina. Dankzij een duizelingwekkend leestempo kende hij de hele Shakespeare uit het hoofd. Toen de film een Oscar kreeg voor het beste script, overhandigde Morrow het beeldje aan Kim Peek. Twintig jaar lang, tot aan zijn dood, heeft hij het bij zich gedragen.

Dustin Hoffman zou aanvankelijk Charlie spelen, maar raakte zó geïnteresseerd in het savantsyndroom, dat hij om de rol van Raymond vroeg. Een jaar lang bezocht hij autistische mensen en hun gezinnen; een dag voor de opnames trok hij met Peek op om zijn manier van lopen en bewegen te bestuderen. Het leverde Hoffman  een Oscar op.

Rain Man kostte 25 miljoen dollar en zal zo'n 350 miljoen opbrengen. De film is in alles een zeer geslaagde, typische Hollywoodproductie geworden. Sterren, veel Amerikaans landschap, een verhaal dat toch vooral goed afloopt. Als toeschouwer moet je wel opletten natuurlijk, maar alles wordt je op het goede moment in kleine hapjes toegediend, zodat je niets mist. Open plekken, duistere passages, daar heb je helemaal geen last van. Maar toch: ook na ruim dertig jaar is deze film nog heel goed verteerbaar.

Rain Man. Regisseur: Barry Levinson. Acteurs: Tom Cruise, Dustin Hoffman, Valeria Golino. Land: Verenigde Staten. Uitgebracht in: 1988.

RAAM, SLEUTEL, SCHULD

 Wat een hand op een knie wel niet kan uitrichten. De jeugdige schrijfster Karlijn wordt thuis over haar eerste roman geïnterviewd door de ook nog jonge tv - interviewster Hanna. Zij blijkt een charmante, innemende persoonlijkheid, die na het slot van het gesprek wat langer dan normaal haar hand op Karlijns knie legt. Er gaat een tinteling door haar been, die naar haar onderbuik trekt. Tot dusver wist alleen haar man zo'n veelbelovende reactie op te wekken. Omdat ook de warme lampen van de tv - camera's haar huiskamer broeierig maken, zet ze het raam open. De tv -ploeg stapt naar buiten, Karlijn neemt daar afscheid, laat de deur openstaan, met als gevolg dat een windje door het open raam waait en de deur dichtslaat. Wat nu? Karlijn heeft geen huissleutel bij zich en is daarom genoodzaakt haar man te bellen, die elders in de stad als aardrijkskundeleraar werkzaam is. Ze spreken een plek af waar hij haar de sleutel kan overhandigen. Aldaar aangekomen, treft ze hem dood aan.

Schuld! Dat noodlottige gevoel kan Karlijn maar niet kwijtraken. Als ik niet, had ik maar, waarom heb ik, die hand ook op mijn knie... Ze ziet Hanna als medeplichtige, en tegelijkertijd ook als de vrouw op wie ze verliefd is. Nog nooit is haar dat overkomen, en dan juist nu, terwijl haar innig geliefde man net begraven is. Maar ze zoekt contact, en inderdaad: de dames vallen voor elkaar. Voor Hanna is dat niet nieuw, ze had al eerder lesbische relaties.

Rouw en verliefdheid, kunnen die samengaan? In een interview met Trouw vertelt de auteur dat deze combinatie hem ook de nodige hoofdbrekens had gekost, maar dat er wel degelijk overeenkomsten zijn. Beide gevoelend brengen geestelijke onrust met zich mee, leiden tot slapeloosheid, zorgen voor hartkloppingen. Voor Karlijn is haar verliefdheid uiteindelijk een doeltreffend geneesmiddel om het verlies van Arne te verwerken. 

Schrijver Robbert Welagen (Dordrecht, 1981) kende ik eigenlijk niet. Toch debuteerde hij al in 2006; Raam, sleutel is al zijn negende roman. Hij schrijft eenvoudig, helder, laat weg, zodat de lezer ook wat te doen heeft. Hij besteedt veel aandacht aan de psychologie van zijn hoofdpersonen (het gummen van Karlijn!), verwijst in dit boek naar romans als Nooit meer slapen van W.F. Hermans en Carol van Patricia Highsmith en daar kan de lezer iets mee. Geen schokkende gebeurtenissen, geen bloedstollende acties, maar een verfijnde roman van een goed stilist voor de gevorderde lezer. Ik mag dat wel.

Robbert Welagen, Raam, sleutel. Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam, 2021. 208 blz.

EEN LUCHTBEL IN EEN VLUCHTIGE RIVIER

 Gedichten schrijven doet Jean Pierre Rawie (Scheveningen, 1951) al jaren. Vanaf 1976 publiceert hij dichtbundels; de laatste, Verstrooid van schoot, verscheen in 2018. Klassiek van bouw, altijd welluidend, hier en daar ironisch, zijn het verzen die door een groot publiek gewaardeerd worden. Dat is wellicht ook de reden  dat de officiële kritiek zich nog steeds wat gereserveerd opstelt. 

Achter in die bundels neemt Rawie ook vertalingen op. Spaans, Italiaans, Frans, Russisch: hij is zeer wel in staat om er een goede vertaling van te maken, die, zoals hij dat in zijn Inleiding formuleert,  als een verrijking van de Nederlandse letterkunde gezien kan worden. De vorm van het oorspronkelijke gedicht behoort gehandhaafd te blijven (eens een sonnet, altijd een sonnet), en dat geldt ook voor het rijm. Onvertaalbare gedichten bestaan niet, vindt Rawie.

In Een luchtbel in een vluchtige rivier (versregel van Maffeo Barberini) licht Rawie dertig vertalingen toe, waarbij telkens de oorspronkelijke tekst afgedrukt staat. Denk dan aan verzen van beroemdheden  als Francois Villon, Luis de Camões, William Butler Yeats, Anna Achmatova. Maar ook mensen van wie je het niet verwacht, blijken te kunnen dichten: Mary Stuart bijvoorbeeld, de koningin van Schotland, Jacob Burckhardt, de wereldberoemde kenner van de renaissance, of paus Urbanus VIII. Het volgende gedicht, dat mij in hoge mate beviel, is van de wel beroemde Luis de Góngora (1561 - 1627):

                    Wil ik van de sterren leren

                    waar gij, Tijd, gebleven zijt,

                    blijkt dat gij met hen verglijdt

                    zonder met hen terug te keren.

                    Hoe kan ik uw loop traceren,

                    niemand houdt u immers bij?

                    maar ach, wat verbeeld ik mij

                   dat gij telkens zijt vervlogen;

                   gij blijft, Tijd, steeds onbewogen

                    en slechts ik, ik ga voorbij.

Rawie vertelt ons veel interessants als hij met zijn geliefde dichters en dichteressen bezig is. Zo blijken de eerste, ons bekende, sonnetten in het begin van de dertiende eeuw aan het hof van keizer Frederik II op Sicilië geschreven te zijn. Het is geen eenvoudig genre; pas bij Petrarca (1304 - 1374) komt het volledig tot wasdom en wordt het sonnet uiteindelijk de populairste versvorm in Europa. 

Charles d'Orléans en Francois Villon waren tijdgenoten die beiden dichtten, maar elkaar nooit ontmoet kunnen hebben. De eerste was namelijk in de vijftiende eeuw een vorst, de andere een boef, vagebond, moordenaar. In de Spaanse barok van de zeventiende eeuw brandde er een heftige strijd tussen liefhebbers van Góngora en Quevedo, die elkaar zó nadrukkelijk haatten dat de laatste het huis kocht waarin de eerste woonde, zodat Quevedo de ander uit zijn woning kon zetten.

Giovan Battista Marino (1569 - 1625) creëerde het marinisme: een stroming die een eeuw lang overheersend was, en daarna de grond in werd geboord. Zeer verrassende beeldspraak, hoogst ongebruikelijke verbanden, dus gezwollen, duister, onbruikbaar. Waar Rawie zelf vraagtekens bij stelt, is het symbolisme, een stroming uit de tweede helft van de negentiende eeuw, afkomstig uit Frankrijk. Ze leverde prachtige gedichten op van o.a. Stéphane Mallarmé en bij ons Leopold en Van de Woestijne, maar ook te veel hermetische, volstrekt ondoorgrondelijke poëzie. 

Ik sluit af met een vers van de Rus Aleksander Blok (1880 - 1921), dat Rawie "een van zijn onvergankelijkste" noemt.

          Alles op aarde - moeder, jeugd - moet sterven,

          je vrouw bedriegt je, je verliest je vriend.

          Maar zoek een nieuwe zoetheid te verwerven,

          het koude poolgebied rondom beziend.

          Ga scheep, richt naar de verre pool de steven

          langs wand na wand uit ijs - en stil, vergeet

          wat ginds in haat en hartstocht is gebleven...

          Vergeet het oude land van lief en leed.

          En leer in huivering en trage koude

          je uitgeputte ziel hoe op het eind

          hier niets is wat haar vast zal kunnen houden,

          wanneer het licht van gene zijde schijnt.

Jean Pierre Rawie, Een luchtbel in een vluchtige rivier. Prometheus, Amsterdam, 2021. 187 blz.