De Nederlandse filosoof van joodse afkomst, Baruch de Spinoza (Amsterdam; 1632 - 1677), viel al vroeg op door zijn sterk afwijkende meningen. Toen hij 24 was, sprak een rabbijn een banvloek over hem uit, zodat hij de gemeenschap moest verlaten; niemand mocht meer contact met hem hebben. Ook de christelijke wereld toonde zich ontsteld. Met wat voor ideeën liep Baruch (= de gezegende) eigenlijk rond?
Spinoza is van mening dat er helemaal geen God bestaat die ons gadeslaat, beloont en bestraft. Al die predikers die ons schuld en zonde aanpraten, zitten er volledig naast. Een leven na de dood? Vergeet het maar rustig. God is voor hem de Natuur. Met de Natuur bedoelt Spinoza niet een lieve koe in de wei, maar alles wat existeert, groeit en bloeit en altijd weer de kracht bezit zich te vernieuwen. Een systeem waarin alles met elkaar samenhangt, alles een oorzaak heeft en er geen toeval bestaat. Die God heeft het niet nodig om aanbeden te worden. De mens speelt slechts een onbeduidende rol in dit geheel. Hij is niet het middelpunt van de schepping, en zeker niet door God uitverkoren. Geen wonder dat alle geestelijke leiders in Amsterdam van deze Spinoza af wilden.
Spinoza mocht het graag hebben over het vrije debat en het geloof, over opstand (de Tachtigjarige Oorlog! Katholieken tegen calvinisten tegen lutheranen!), over politiek en moraal. Bovendien beschikte hij over een scherp psychologisch inzicht. Zo bespreekt hij in zijn Ethica de haat die we voelen als iemand een persoon kwaad doet die op ons lijkt. En is morele verontwaardiging niet vaak slechts een houding om de buitenwereld te laten geloven hoe hoogstaand we wel niet zijn? Trouwens: wat is het hoogste wat een mens, als het gaat om gevoelens, kan bereiken? Zelfvoldoening natuurlijk.
Zijn lievelingsstelling is dat de mens zich niet zozeer door zijn verstand laat leiden, maar uiteindelijk vooral door gevoel, met name begeerte. Hij gebruikte daarvoor de term 'conatus': elk mens, elke plant, elk sterrenstelsel ja, elk ding tracht te volharden in het bestaan. Een diepgeworteld verlangen om in leven te blijven beheerst alles en iedereen. Het bestaan is het waard om er met volle teugen van te genieten, zo leert hij.
De Vlaamse filosofe Tinneke Beeckman heeft zich zo lang intensief met de theorieën van Spinoza beziggehouden, dat ze het in haar boek Door Spinoza's lens aandurfde om thema's te behandelen die de filosoof nauwelijks systematisch aangeroerd heeft. Meditatie, seksualiteit, revolte, het zijn onderwerpen waar de schrijfster met recht door de lens (Spinoza verdiende zijn geld met lenzen slijpen) van de grote filosoof keek. Het zijn verfrissende hoofdstukken geworden. Beeckman vindt dat meditatie hetzelfde is als mindfulness. Ze schrijft zich in voor de cursus vipassana; niet zweverig, niet bovennatuurlijk, maar negen dagen tien uur per dag zwijgen, bewegingsloos zitten, je concentreren. Je observeert steeds beter, je geest wordt daardoor scherper en je bereikt, hopelijk, het stadium waar het om gaat: geestelijke gelijkmoedigheid. Dit is meteen het bruggetje dat naar Spinoza leidt. De mens moet accepteren dat het leven vol zit met aangename, maar ook uiterst onprettige voorvallen. Laat je daardoor niet meeslepen, onderwijst Spinoza. Zie maar wat er komt en draag in gelijkmoedigheid je lot.
Met vrouwen had hij niet zoveel op. Ze kunnen natuurlijk net zo verstandig zijn als mannen, voor de politiek zijn ze ongeschikt. Ze brengen de hoofden van al die kerels maar op hol, en omdat bij vrouwen gevoelens van medelijden en meeleven snel de overhand krijgen, missen ze de kwaliteiten om op een wat hoger niveau politiek te bedrijven. Ook grote denkers kunnen hun fans af en toe teleurstellen.
Tinneke Beeckman, Door Spinoza's lens. Antwerpen, 2012, vijfde herziene druk 2016.238 blz.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten